Từ lâu, Bạc hà đã được yêu thích và sử dụng rộng rãi không chỉ ở nước ta mà còn trên khắp thế giới. Bạc hà, đặc biệt là tinh dầu của cây rất tốt cho sức khỏe, được dùng đa dạng trong ngành thực phẩm, làm đẹp. Ngoài ra, đây còn là vị thuốc quý trong điều trị cả Đông và Tây y.
Giới thiệu Bạc hà
Có nhiều tên gọi khác nhau của vị thuốc này như: Bạc hà, Bạc hà diệp, Nam bạc hà, Tô bạc hà… Trong đó, loại được trồng phổ biến nhất ở nước ta là Bạc hà Nam.
Tên khoa học: Mentha Arvensis L.; thuộc họ Hoa môi (Lamiaceae).
Đặc điểm sinh trưởng và thu hái
Bạc hà sống tập trung chủ yếu ở các vùng Âu, Á có khí hậu ôn đới. Do đó, tại nước ta, cây xuất hiện nhiều ở Lào Cai, Nghệ An, Lai Châu…
Theo một số tài liệu, cây được thu hái vào khoảng tháng 5, 8, 11. Thu hoạch lúc cây mới ra hoa, rửa sạch dùng tươi hoặc phơi trong râm cho khô.
Mô tả toàn cây
Vị thuốc thuộc dạng cây thảo, thân mềm, hình vuông. Dáng thẳng đứng hoặc bò lan trên mặt đất, màu xanh lục hoặc tím tía. Lá mọc đối từng lá đơn, hình bầu dục hoặc hình trứng, cuống ngắn, xung quanh mép lá có răng cưa. Khi đưa lên mũi ngửi, lá cây Bạc hà thường có mùi thơm hắc, vị cay và tê nhẹ.
Mặt khác, hoa kích thước nhỏ, đa dạng về màu sắc như trắng, hồng hoặc tím hồng, mọc tập trung ở kẽ lá.
Lá bắc nhỏ, hình dùi. Đài hình chuông có 5 răng đều nhau. Tràng có ống ngắn. Phiến tràng chia làm 4 phần gần bằng nhau, có 1 vòng lông ở phía trong. Bốn nhụy bằng nhau, chi nhụy nhẵn. Quả bế có 4 hạt. Các bộ phận trên mặt đất có lông gồm lông che chở và lông bài tiết tinh dầu.
Bộ phận làm thuốc hay bào chế
Có thể sử dụng tất cả bộ phận của cây ở trên mặt đất như lá hoặc cả cây.
Lấy lá Bạc hà khô, tẩm nước, để vào chỗ râm mát. Khi lá cây mềm, cắt ngắn từng đoạn rồi phơi trong râm cho khô để dùng hoặc có thể rửa sạch, dùng trực tiếp.
Sau khi bào chế, dược liệu thân khô màu vàng nâu hoặc tím nâu, hình vuông có nếp nhăn dọc, chất cứng dễ gãy có đốt mắt rõ ràng. Lá mọc đối màu vàng nâu hoặc màu xanh lục nâu, teo nhăn, có mùi thơm mãnh liệt đặc biệt.
Bảo quản
Nên bảo quản ở nơi khô ráo, tránh ẩm, mối mọt hay ánh sáng mặt trời trực tiếp chiếu vào.
Thành phần hóa học
Trong Bạc hà có: Menthol, Menthone, Menthyl Acetate, Camphene, Limonene, Isomenthone, Pinene, Menthenone, Rosmarinic acid, d-Neomenthol, Ethyl – n – Amylketone, Piperitone, Piperitenone, Pulegone (Trung Dược Học).
Hoạt chất chủ yếu trong Bạc hà là tinh dầu Bạc hà. Tỉ lệ tinh dầu trong Bạc hà thường từ 0,5-1% có khi lên đến 1,3-1,5%.
- Thành phần chủ yếu trong tinh dầu gồm: Mentola C10H19OH có trong tinh dầu với tỉ lệ 40-50% (Trung quốc) hoặc 70-90% (Nhật Bản). Menton C19H18O chừng 10-20% trong tinh dầu Bạc hà Trung quốc (Những Cây Thuốc Và Vị Thuốc Việt Nam).
Bạc hà tím Việt Nam trồng ở Mondavi cho hàm lượng tinh dầu là 1,82% (1980), 3% (1981 – 1982), bao gồm 23 thành phần trong đó đã xác định được: a Pinen 0,41%, b Pinen 0,72%, Myrcen 0,47%, Limonen 4,5%, P.Cymol 0,09%, Oetanol 3 – 3,2%, Menthol 5,8%, (-) Menthol 10,1%, Menthyl Acetat 1,6%, (+) Pulegon 24,9%, Piperiton 4%, Piperiton Oxyd 16%, Piperitenon Oxyd 21,5% (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).
- Tinh dầu Mentha Arvensis di thực vào Việt Nam chứa Sabinen, Myrcen, – a Pinen, Limonen, Cineol, Methylheptenon, Menthol, Isomenthol, Menthyl Acetat, Neomenthol, Isomenthol, Pulegon (Tài Nguyên Cây Thuốc Việt Nam).
Công dụng
1. Y học hiện đại
- Sát khuẩn mạnh, điều trị cảm cúm: Hoạt chất Menthol có thể kháng khuẩn, làm lỏng dịch nhầy phổi, giảm ho, cải thiện triệu chứng nghẹt mũi, khó thở. Không chỉ như vậy, do chứa hợp chất chống viêm Rosmarinic acid nên tinh dầu hay lá Bạc hà tươi pha nước sôi và xông hơi trực tiếp giúp làm sạch và thông xoang mũi.
- Chống co thắt cơ trơn: Tinh dầu Bạc hà làm giảm sự vận động và chống co thắt của ruột non. Các chất Menthol và Menthone ức chế sự vận động của đường tiêu hóa từ ruột xuống, có tác dụng giãn mao mạch.
- Giảm đau: Menthol bốc hơi nhanh, gây cảm giác mát và tê tại chỗ nên dùng trong trường hợp đau dây thần kinh.
- Ức chế hô hấp, tuần hoàn, thần kinh trung ương: Đối với trẻ nhỏ, tinh dầu Bạc hà bôi vào mũi hoặc cổ họng có thể gây ức chế dẫn tới ngừng thở và tim hoàn toàn. Vì vậy, cần thận trọng khi dùng tinh dầu Bạc hà hoặc dầu cù là cho trẻ nhỏ, nhất là trẻ mới sinh.
- Tác động đến nhiệt độ cơ thể: Menthol uống với liều rất nhỏ có thể gây hưng phấn, làm tăng bài tiết của tuyến mồ hôi, hạ thấp nhiệt độ cơ thể.
- Vai trò trong cuộc sống: Do có đặc tính kháng nấm, diệt khuẩn mà Bạc hà có thể hữu ích cho người bị sâu răng, hôi miệng, nhiễm trùng nướu…
- Trong ngành mỹ phẩm: Nhờ có khả năng làm mát nên Menthol là thành phần rất hữu ích cho các sản phẩm phục hồi da như kem dưỡng, lotion, gel…
2. Y học cổ truyền
Tính vị: Cay tính ôn.
Quy kinh: Phế can.
Công dụng: Làm ra mồ hôi, điều trị bệnh sợ nóng, sốt cao do cảm cúm, cảm lạnh, nhức đầu, chóng mặt, đau họng, thư giãn, long đờm, kích thích tiêu hóa…
Cách dùng và liều dùng
Có thể dùng Bạc hà trực tiếp, Bạc hà khô, tinh dầu hoặc các chế phẩm có chiết xuất từ thảo dược này.
Liều dùng:
- Uống 4 – 8 g dưới dạng thuốc hãm.
- Ép lấy nước hoặc sắc lấy nước bôi.
- Tinh dầu mỗi lần 0,02 – 0,20 ml, một ngày 0,06 – 0,6 ml.
Một số bài thuốc kinh nghiệm
1. Trị mũi nghẹt không thông, sốt cao
Bạc hà, Khương hoạt, Cam thảo, Ma hoàng, Cương tằm, Thiên trúc hoàng, Bạch phụ tử tán nhỏ, mỗi lần uống một ít (Bạc hà thang).
2. Trị cảm giai đoạn đầu
Bạc hà 8g, Thuyền thoái (bỏ chân) 12g, Thạch cao 24g, Cam thảo 6g, sắc uống (Thanh giải thang).
3. Trị sốt cao, sợ nóng, mồ hôi không ra được, miệng khát, bứt rứt, đêm nằm không yên
Thạch cao 40g, Bạc hà diệp 20g.Tán bột. Mỗi lần uống 2 – 4g với nước nóng, ngày 3 lần.
4. Trị đầu đau, mắt đỏ, họng sưng đau nóng nhiều
Bạc hà 4g, Cát cánh 8g, Kinh giới 12g, Phòng phong 8g, Cương tằm 12g, Cam thảo 8g. Sắc uống.
5. Trị đầu đau, mắt đau do phong nhiệt
Bạc hà 6g, Cúc hoa 10g, Tang diệp 10g. Sắc uống.
6. Công dụng khác
- Trị tai đau: Bạc hà tươi, giã nát, vắt lấy nước nhỏ vào tai 3 – 5 giọt.
- Trà Bạc hà: Làm tinh thần sảng khoái, giảm ho, trị hôi miệng, giảm cân và giúp da sáng đẹp.
- Trị ong chích: Lá Bạc hà tươi, giã nát, bôi.
Lưu ý
- Không nên dùng vị thuốc này cho người gầy yếu, suy nhược toàn thân, táo bón, huyết áp cao, trẻ em dưới 1 tuổi và phụ nữ có thai.
- Những người bị sốt không phải do các nguyên nhân cảm nắng, cảm cúm thông thường, người bệnh trào ngược dạ dày thực quản cũng không được dùng. Nguyên nhân do vị thuốc có một số tác dụng phụ như dị ứng da, phát ban, chậm nhịp tim, co giật, ợ nóng.
- Không được dùng tinh dầu Bạc hà trên những khu vực da đang bị lở loét, trầy xước. Đặc biệt, cẩn thận tránh để tinh dầu dính vào mắt. Quan trọng là tránh dùng liên tục trong thời gian dài.
Như vậy, Bạc hà là vị thuốc gần gũi và được dùng nhiều trong các bài thuốc chữa bệnh cũng như cuộc sống hằng ngày. Tuy nhiên, để có thể phát huy hết công dụng của vị thuốc đối với sức khỏe, bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ để kiểm soát rủi ro và những tác dụng không mong muốn. Hãy chia sẻ bài viết nếu thấy hữu ích.